Obrona Cywilna w Polsce według CIA

W archiwach CIA można znaleźć czasami niezwykle ciekawe dokumenty dotyczące kwestii wojskowych, wywiadowczych, gospodarczych, politycznych czy tak jak w tym przypadku – kwestii organizacji Obrony Cywilnej w Polsce.

Czasami bardzo ciekawym doświadczeniem jest czytanie tych dokumentów z perspektywy dziesiątek lat. Widać często w treści raportów i analiz przed jakim wyzwaniem stawiani byli autorzy publikacji. Z tysięcy donosów, strzępków informacji, analiz prasy lokalnej, dokumentów zdobytych na drodze wywiadu – musieli odsiać “ziarna od plew” i stworzyć wiarygodny i rzetelny raport.

Dziś mając znacznie głębszą wiedzę czytamy te raporty i często odnajdujemy nieścisłości oraz błędy w interpretacji faktów. Myślę, że nie ma sensu krytykować takich czy innych uchybień, a spróbować postawić się na miejscu osób, które te publikacje tworzyły. Warto zajrzeć w odmęty historii poczuć jak postrzegano jedno z Państw bloku wschodniego – niegdyś zanurzone w sowieckich realiach.

Jeden z takich dokumentów przetłumaczyłem i opracowałem poniżej. Jest to lektura, która może nie nadaje się z uwagi na nieścisłości na pracę edukacyjną, ale z pewnością jest wystarczająco ciekawa aby przeczytać ją z zainteresowaniem.

Całość tekstu starałem się jak najwierniej przetłumaczyć i w kilku miejscach próbowałem interpretować “co autor miał na myśli”, ale w większości jednak są to tłumaczenia bezpośrednie aby nie zakłamywać ówczesnego postrzegania i wiedzy jaką dysponowali autorzy publikacji. Aby zachować spójność dokumentu pozostawiłem oryginalne numeracje w dokumencie. W niektórych miejscach fragmenty treści zostały ocenzurowane przy publikacji dokumentu co w jakimś stopniu utrudnia zrozumienie treści i kontekstu. Jak można się domyślać ocenzurowano obiekty, które były aktywne/czynne w momencie odtajnienia i publikacji. Taki zabieg jest niestety częsty w tych dokumentach, ale na szczęście w tym nie jest to bardzo utrudniające zrozumienie sensu.

OBRONA CYWILNA W POLSCE*

Streszczenie

Polska prowadzi przygotowania do obrony cywilnej od około 1950 r. ZSRR przedstawił pewne wytyczne dotyczące tych przygotowań i należy założyć, że szerokie aspekty programu uzyskały akceptację ZSRR. Od 1956 roku w Polsce można było zaobserwować wzmożenie wysiłków w zakresie obrony cywilnej.

Obrona cywilna zyskała w Polsce większy rozgłos niż w innych krajach bloku sowieckiego. Opublikowane lub wyemitowane oświadczenia wskazują, że urzędnicy obrony cywilnej uważają alarmowanie, schronienie, ewakuację, zaopatrzenie i szkolenie za główne elementy systemu obrony cywilnej. Rozgłosowi nadano także osiągnięcia w zakresie obrony cywilnej, odnosząc się do ukończonego przygotowania „wielu” schronów przeciwlotniczych, odbytych i trwających szkoleń, produkcji w Polsce zaopatrzenia dla obrony cywilnej, a także wcześniejszych badań na polu obrony cywilnej.

Przygotowaniem polskiej obrony cywilnej rządzi system priorytetów. System ten stawia obronę ważnych miast i instalacji ponad obronę ogółu społeczeństwa, a fakt ten nie jest nagłaśniany. Miasta przemysłowe i ważne fabryki aktywnie organizowały obronę cywilną i zapewniały schrony przeciwlotnicze. Przygotowania w mniejszych miastach i na obszarach wiejskich w zasadzie się nie wspomina i prawdopodobnie są mniej zorganizowane, jeśli w ogóle mają miejsce.

Podobnie jak w innych krajach bloku sowieckiego, odpowiedzialność za przygotowania polskiej obrony cywilnej powierzono sztabowi podległemu Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Personel składa się z personelu centrali przydzielonego do wszystkich szczebli władzy, od krajowego po miejski. Lokalne jednostki operacyjne obrony cywilnej opierają się w dużej mierze na grupach cywilnych, których funkcje w czasie pokoju są związane z obroną cywilną. Takie grupy obejmują straż pożarną i policję, służby medyczne itp. Ponadto Polacy organizują wojskowe jednostki obrony cywilnej, z których większość to prawdopodobnie bataliony rezerwy.

*Szacunki i wnioski zawarte w tym raporcie stanowią najlepszą ocenę tego Urzędu na dzień 1 sierpnia 1960 r.

Pierwsze szkolenia z zakresu obrony cywilnej prowadzone w Polsce kierowane były do ​​pracowników przemysłu i urzędów. W propagowaniu i prowadzeniu szkolenia wykorzystywane było polskie stowarzyszenie paramilitarne, organizacje straży pożarnej, Czerwony Krzyż, szkoły i Związek Harcerski. Programy szkoleniowe w zakresie obrony cywilnej dla ogółu społeczeństwa nie były zbyt skuteczne na obszarach miejskich i prawdopodobnie były nieistotne na obszarach wiejskich. Kadra i dowództwo natomiast od kilku lat szkoli się w szkołach i kursach obrony cywilnej. Opisy ćwiczeń i kursów operacyjnych jednostek obrony cywilnej pojawiały się w polskich publikacjach w ciągu ostatnich 2 lat. Ponownie, najczęściej identyfikowanymi jednostkami były jednostki z kombinatów przemysłowych.

Ogłaszane cele polskiej obrony cywilnej, publikowane wypowiedzi w sprawie schronów przeciwlotniczych oraz informacje od byłych mieszkańców wskazują, że Polska od pewnego czasu buduje nowe schrony przeciwlotnicze i odbudowuje schrony z czasów II wojny światowej. Podobnie jak w kilku innych krajach bloku sowieckiego, najczęściej zgłaszanymi nowymi schronami są schrony podziemne w budynkach murowanych, schrony w ważnych zakładach przemysłowych oraz schrony dla personelu ważnego dla kontroli rządu i obrony cywilnej. Nie ma wystarczających informacji, na podstawie których można by dokonać ostatecznego oszacowania aktualnej pojemności schronów przeciwlotniczych w Polsce. Nie jest znana liczba schronów wyposażonych w wentylację filtrującą, ale odnotowuje się produkcję wentylatorów i filtrów, a także w niektórych przypadkach instalację tego sprzętu.

W Polsce tworzony jest lub jest rozwijany system ostrzegania obrony cywilnej oparty na alarmie sił zbrojnych. Syreny instalowano w większych miastach począwszy od około 1955 r. Nadal planowane jest wyłączenie zasilania w przypadku alarmu powietrznego i podjęto już pewne kroki przygotowawcze. Ochotnicza straż pożarna jest liczna, a według doniesień powiększone siły gaśnicze będą stacjonować poza Warszawą na wypadek mobilizacji do pełnienia zadań obrony cywilnej po ataku lotniczym.

Przygotowania do obrony cywilnej na wzór ZSRR rozwijane są w ramach wieloletniego programu obronności Polski. Chociaż ważniejsze elementy polskiego społeczeństwa są już objęte pewną ochroną, większość populacji jest niechroniona i w dużej mierze nieprzeszkolona. Niewiele wskazuje na to, że w najbliższej przyszłości planowany jest stan gotowości awaryjnej. Podejmowano jednak ciągłe wysiłki w celu poprawy sytuacji polskiej obrony cywilnej poprzez rozszerzone szkolenia, zwiększoną budowę schronów przeciwlotniczych i inne środki.

I. Koncepcja i misje

W latach 1958 i 1959 Polska pozwoliła sobie na rozgłos dotyczący obrony cywilnej, co jest prawdopodobnie czymś wyjątkowym wśród członków bloku chińsko-sowieckiego. W licznych audycjach radiowych i wywiadach prasowych zarysowano szersze koncepcje polskiej obrony cywilnej.

A. Skuteczność wobec ataku atomowego

W analizowanym materiale opublikowanym na temat obrony cywilnej w Polsce nacisk położony jest przede wszystkim na „nowoczesną” obronę przed atakiem powietrznym i bronią atomową, sporadycznie wspominając o możliwości ataku chemicznego lub biologicznego. Całkowita ochrona przed atakiem nuklearnym jest uznawana za niemożliwą. Przykładowo dowódca obrony cywilnej państwa w Polsce stwierdził, że nie ma „absolutnej, stuprocentowej obrony” ludności przed dostępnymi obecnie środkami ataku. 1/* W publikacjach polskich zwracano uwagę, że choć należy chronić jak największą liczbę osób, to dokończenie przygotowań do obrony cywilnej w Polsce służyłoby jedynie znacznemu ograniczeniu „strat”. 2/ Potencjalna liczba ofiar śmiertelnych zmniejszyłaby się o ponad połowę, gdyby polskie miasta zakończyły zaplanowane przygotowania do obrony atomowej, zdaniem niezidentyfikowanych „specjalistów”. 3/

B. Główna misja

W polskiej propagandzie najczęściej podkreślano ratowanie życia i minimalizowanie ofiar jako misję obrony cywilnej. Choć z pewnością jest to słuszny cel, nacisk na możliwość przetrwania jest prawdopodobnie wykorzystywany do zachęcania do wsparcia publicznego ze względów humanitarnych i jako apel do własnych interesów. W jednym przypadku komendant obrony cywilnej m.st. Warszawy użył zdania przypominającego wypowiedzi sowieckie z misji obrony cywilnej. Stwierdził: „Do podstawowych zadań obrony cywilnej na wypadek wojny będzie należeć ochrona ludności miejskiej przed nalotami, pomoc rannym, ochrona mienia państwowego i publicznego oraz ochrona przemysłu”. 4/ Ponieważ przygotowania do obrony cywilnej w miejscach pracy w ogóle poprzedziły wszystkie inne w bloku sowieckim, sugeruje się, że dwa ostatnie wymienione zadania mogą w rzeczywistości mieć wyższy priorytet.

C. Niezbędne środki

Ogólnie rzecz biorąc, polska publicystyka dotycząca środków ochrony obrony cywilnej jest podobna do tej dotyczącej celów obrony cywilnej, w której kładzie się nacisk niemal wyłącznie na ochronę ludności.

Uważa się, że głównymi środkami ochrony ludności jest ewakuacja miast i wykorzystanie schronów przeciwlotniczych. 5/ Zrównanie w polskiej publicystyce dotyczącej obrony cywilnej ewakuacji miejskiej z wykorzystaniem schronów przeciwlotniczych jest zjawiskiem wyjątkowym wśród krajów bloku sowieckiego. (Ograniczona koncepcja ewakuacji strategicznej została wprowadzona w ZSRR w 1958 r., ale jak dotąd w sowieckiej literaturze obrony cywilnej można znaleźć jedynie krótkie wypowiedzi na ten temat.)

Stwierdzono, że ewakuacja polskiej obrony cywilnej dotyczy w szczególności „wszystkich dzieci, ich nauczycieli, chorych, osób starszych, kalekich i tak dalej”. 6/ Jeden z artykułów prasowych sugerował, że przygotowania do ewakuacji mogą ograniczać się do „odsłoniętych ośrodków” 7/ prawdopodobnie oznaczających prawdopodobne miasta docelowe.

Polacy przewidują szereg konkretnych, przygotowanych lub projektowanych środków, jako główne elementy systemu obrony cywilnej. Do działań tych, oprócz przygotowań do częściowej ewakuacji miast, zalicza się:

1.  przygotowanie odpowiedniego systemu alarmowego, zdolnego do informowania ludności w chwili zagrożenia z powietrza,
2. budowę „odpowiedniej” liczby schronów przeciwlotniczych i miejsc chronionych odpornych na działanie broni atomowej,
3. instruktaż i szkolenie całej ludności w zakresie obrony przed atakiem powietrznym i atomowym broni,
4. przygotowanie sił obrony cywilnej oraz środków odpowiednich do akcji ratowniczej i udzielania pomocy ludności na terenach skażonych, 8/
5. utworzenie systemu zaciemnienia całego kraju,
6. wyposażenie ludności w odpowiednią infrastrukturę cywilną sprzęt obronny oraz
7. rozwój systemu dowodzenia w celu kontrolowania „sił i środków” obrony cywilnej. 9/

D. Odpowiedzialność organizacyjna

Organizacja obrony cywilnej w Polsce nazywa się Terenowa Obrona Przeciwlotnicza — TOPL. Na szczeblu krajowym funkcjonuje Sztab Obrony Cywilnej Państwa, czyli Komenda Główna, podlegający Ministrowi Spraw Wewnętrznych. Według opublikowanych informacji to Sztab Generalny odpowiada za kierowanie i koordynację całokształtu prac związanych z przygotowaniem do obrony powietrznej i atomowej.

Na poziomie województw odpowiedzialność spoczywa na TOPL pod przewodnictwem rad ludowych. 10/ Miasta i okręgi przemysłowe mają także lokalne komendy TOPL.

Duże zakłady przemysłowe wyszkoliły organizacje obrony cywilnej 11/, za utworzenie których odpowiada biuro TOPL w ministerstwie, któremu zakład podlega. 12/

Jednostki wojskowe TOPL podlegają Komendzie Głównej TOPL 13/, ale znajdują się „w ramach” Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Jednostki te mają posiadać odpowiedni sprzęt i być przeszkolone do działania na terenach skażonych. 14/ Sugeruje się, że mają misję ratunkową na obszarach zniszczonych przez atak powietrzny. 15/

Ogólne szkolenie ludności w zakresie obrony cywilnej, choć pod kierunkiem TOPL na wszystkich

poziomach, opiera się na współpracy szeregu organizacji i jednostek rządowych. Należą do nich polskie stowarzyszenie paramilitarne (Liga Przyjaciół Żołnierzy), Polski Czerwony Krzyż, ministerstwa oświaty i szkolnictwa wyższego, organizacje straży pożarnej i inne. 16/

II. Organizacja*

OCENZUROWANO (…) obrona cywilna kontrolowana była przez Ministerstwo Obrony Narodowej, prawnie podlegała Prezesowi Rady Ministrów. 4 grudnia 1954 r. dekretem Rady Państwa przekazał działalność w zakresie obrony cywilnej Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. 20/

Jest prawdopodobne, że od czasu zmiany jurysdykcji wzrosła koordynacja radziecko-polska w sprawach obrony cywilnej. 21/ Około 50 polskich urzędników obrony cywilnej odbyło kursy w ZSRR, 22/ przeważnie w Leningradzkiej Szkole Terenowej Obrony Przeciwlotniczej. 23/ Według jednego raportu w 1955 roku do Polski wysłano grupę radzieckich pułkowników obrony cywilnej, aby „organizować i kierować polskim sztabem ds. obrony nuklearnej”. 24/

A. Dowództwo Obrony Cywilnej Kraju (Dowództwo Główne TOPL)**

Dowództwo Obrony Cywilnej Państwa, czyli Dowództwo Główne TOPL, podlega bezpośrednio Wiceministrowi MSW. Naczelny Dowódca (płk Aleksander Cesarski), Szef Sztabu (mjr Stanisław Gruntowski) i Szef Wydziału Mobilizacji (podpułkownik Stepnowski) tworzą Radę Dowództwa (Kolegium Kierownicze), której zadaniem jest formułowanie zasad. Oprócz wykonywania ogólnych obowiązków związanych z nadzorem sztabowym i podległymi jednostkami, Komenda Główna TOPL przeprowadza coroczne inspekcje komend wojewódzkich oraz przedkłada roczne raporty Ministrowi Spraw Wewnętrznych i rządowi przed debatą budżetową. OCENZUROWANO (…) następujące podległe działy w centrali, szacowane zatrudnienie na 100 osób:

1. Komórka organizacyjna dzieli się na część ogólną i operacyjną i odpowiada za opracowywanie doktryny obrony cywilnej.
2. W dziale szkolenia znajduje się sekcja szkolenia publicznego, odpowiedzialna za szkolenie całej populacji; sekcja szkolenia sztabowego, która nadzoruje kursy i ćwiczenia personelu dowodzenia i sztabu wszystkich szczebli; oraz Centralna Baza Szkoleniowa w Otwocku, która zatrudnia około 25 instruktorów. W bazie prowadzone są dwa rodzaje kursów, każdy trwający 3 miesiące, jeden dla pracowników centrali krajowej i wojewódzkiej, drugi dla pracowników zakładów przemysłowych, portów i tym podobnych.
3. Dział operacyjny obejmuje sekcje operacyjne, łączności i ostrzegania oraz planowania i mapowania. Odpowiada za opracowanie planów obrony cywilnej zgodnych z charakterystyką danych obszarów oraz za planowanie systemu ostrzegania obejmującego koordynację z siłami powietrznymi oraz przygotowanie łączy przewodowych i radiowych.
4. W dziale technicznym znajdują się sekcje budowy schronów przeciwlotniczych i instalacji technicznych. Odpowiada za przygotowanie planów schronów i pełni funkcję organu zatwierdzającego produkcję sprzętu obrony cywilnej w zakładach przemysłowych.
5. Dział finansów planuje i nadzoruje wydatki na obronę cywilną.
6. Zakład badawczy prowadzi badania nad zagranicznymi przygotowaniami do obrony cywilnej oraz otrzymuje materiały instruktażowe i szkoleniowe z ZSRR i innych krajów bloku sowieckiego.
7. Departament mobilizacji odpowiada za przygotowanie planów mobilizacji siły roboczej i sprzętu dla celów obrony cywilnej. Wzmożona aktywność w tym departamencie została odnotowana w 1956 roku w wyniku planowanej organizacji „batalionów rezerwowych” obrony cywilnej. Wydział w 1956 r. był także, przynajmniej tymczasowo, odpowiedzialny za planowanie ewakuacji miast.
8. Funkcja niezależnego działu planowania, nie jest jasna. OCENZUROWANO przygotowuje plany dla projektu rozwój „sieci” obrony powietrznej.
9. Departament obrony atomowej i chemicznej działa w ścisłej współpracy z placówkami naukowymi i technicznymi i planuje produkcję „sprzętu antyatomowego”.

* 17/. Patrz wykres, ryc. 1, nast. 6. 18/

** 25/. Organizację Dowództwa Głównego TOPL przedstawia schemat, ryc. 2, patrz 6. 26/

B. Jednostki Wojskowe TOPL

W publikacjach polskich odnotowano, że Polska posiada jednostki wojskowe TOPL, a także stwierdzono, że takie specjalnie zorganizowane i wyszkolone jednostki obrony cywilnej istnieją w ZSRR i innych europejskich krajach satelickich. 27/ Pojęcie wojskowych batalionów obrony cywilnej wprowadzono w Polsce w 1956 roku. W tym samym roku kadra oficerska została wysłana do ZSRR na szkolenie w zakresie obrony cywilnej. Korpus obrony cywilnej będzie się składał podobno z trzech batalionów regularnych stacjonujących w Warszawie, Katowicach i Szczecinie oraz około 40 batalionów rezerwowych. 28/ W 1957 r. zorganizowano trzy bataliony regularne. Choć dla celów administracyjno-dyscyplinarnych były to Siły Bezpieczeństwa Wewnętrznego, to w zakresie działań i szkolenia podlegały TOPL. 29/ Bataliony

będą podlegały dowództwu rejonowemu w przypadku ich powołania w sytuacji awaryjnej. 30/ Według doniesień, w obrębie batalionu obrony cywilnej znajdują się następujące podległe mu jednostki: (1) kompania ciężkiego sprzętu do robót ziemnych (dosłownie „kompania buldożerów”); (2) kompania antynuklearna i przeciwchemiczna; (3) przedsiębiorstwo transportu samochodowego oraz (4) przedsiębiorstwo usługowe, którego funkcje obejmują łączność i zaopatrzenie.

C. Komendy Wojewódzkie TOPL

W Polsce jest 17 województw i każde z nich ma sztab obrony cywilnej zatrudniający około 5 do 10 osób. 32/ Jak wynika z jednego sprawozdania, wojewódzkie dowództwo obrony cywilnej pełni dodatkowo funkcję dowództwa na stolicę województwa. 33/ Według doniesień – Warszawa, stolica Polski, ma specjalny status w ramach centrali krajowej. Dla celów obrony cywilnej miasto podzielone jest na dwie części, Warszawę i Pragę, z których każda posiada siedzibę obrony cywilnej. 34/

D. Komendy Miejskie i Powiatowe

W Polsce zarejestrowanych jest około 50 miejskich komend obrony cywilnej. 35/ W Komendzie Miejskiej w Gliwicach zatrudnionych było 10 pracowników w 1956 OCENZUROWANO(…) 36/ Duże miasto może mieć podległe dowództwa okręgowe, jeżeli zostało tak podzielone ze względu na planowanie obrony cywilnej. 37/ Podobnie jak w przypadku stolic wojewódzkich, prawdopodobne jest, że komendy stołeczne powiatów są tożsame ze komendami powiatowymi. 38/

Do służb miejskich o charakterze obrony cywilnej zalicza się służby zajmujące się

1. bezpieczeństwem,
2. pomocą medyczną,
3. obroną przeciwpożarową,
4. ratownictwem,
5. ostrzeganiem i informacją oraz
6. dezynfekcją i odkażaniem. 39/

Utworzono „Specjalne Służby TOPL”, których bazą są takie organizacje jak Służba Zdrowia, Straż Pożarna i Milicja Obywatelska. 40/

Zwrócono się o pomoc do różnych polskich agencji w celu wsparcia ogólnych wysiłków szkoleniowych w zakresie obrony cywilnej. Liga Przyjaciół Żołnierzy, Polski Czerwony Krzyż, organizacje strażackie, Związek Harcerstwa Polskiego, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, aerokluby, Związek Młodzieży Socjalistycznej, Związek Młodzieży Wiejskiej, ministerstwo oświaty i wyższe uczelnie, wojsko, związki zawodowe, prasa oraz media radiowe i telewizyjne zostały wymienione w jednym czasopiśmie jako poproszone o udział w akcji mającej na celu rozszerzenie szkolenia w zakresie obrony cywilnej dla ogółu społeczeństwa. 41/ Szczególną uwagę zwrócono na szkolenie z zakresu obrony cywilnej realizowane przez Ligę Przyjaciół Żołnierza, Czerwony Krzyż, Straż Pożarną i Związek Harcerstwa Polskiego.

Wydaje się, że wykorzystanie tak wielu organizacji w szkoleniu obrony cywilnej spowodowało konieczność powołania specjalnych komitetów do koordynacji. Jak podaje jedna z publikacji, komitety koordynacyjne „na podstawie statutu i własnych planów działania… działają pod przewodnictwem odpowiednich dowództw TOPL”. 42/ W skład komisji wchodzą przedstawiciele organizacji wymienionych w paragrafie poprzedzającym.

E. Przemysłowa Obrona Cywilna

Przemysłowa obrona cywilna jest w Polsce specjalnie zorganizowana i prawdopodobnie ma znacznie wyższy priorytet niż obrona cywilna dla ogółu społeczeństwa. Według doniesień każde ministerstwo zatrudnia pięciu specjalistów ds. obrony cywilnej, z których jeden musi być inżynierem. 43/ Grupa ta

odpowiada za przygotowanie dyrektyw obrony cywilnej w swoim zakresie oraz wydaje rozkazy podległym jej jednostkom lub instytucjom. 44/

OCENZUROWANO(…) do szczegółowych zadań urzędów obrony cywilnej poszczególnych ministerstw należało „egzekwowanie wszystkich poleceń dowództwa TOPL, nadzorowanie budowy schronów przeciwlotniczych, dobór personelu do kursów naczelników, prowadzenie aktualnej listy wszystkich kierowników przeciwlotniczych organizacji podległych Ministerstwo, nabywanie sprzętu ochronnego, takiego jak maski przeciwgazowe i informowanie centrali TOPL o wszystkich działaniach obrony cywilnej w ramach swojego ministerstwa.” 45 Dodatkowo organizacje budownictwa przemysłowego zatrudniają inspektorów obrony cywilnej, aby zapewnić uwzględnienie środków obrony cywilnej w planach budynków. 46/

Za całość przygotowań do obrony cywilnej w swoich instalacjach odpowiadają kierownicy zakładów w Polsce (podobnie jak w ZSRR). Jednakże podwładny urzędnik jest zwykle specjalnie odpowiedzialny za przygotowania do obrony cywilnej. 48/

Organizacja obrony cywilnej w zakładach obejmuje jednostki pełniące następujące funkcje:

1. ochrona porządku,
2. straż pożarna,
3. służba zdrowia i pierwsza pomoc,
4. akcja ratunkowa,
5. dezynfekcja i dezaktywacja, 49/
6. łączność,
7. naprawy i budowa w sytuacjach awaryjnych oraz
8. kamuflaż i zaciemnienie. 50/

III. Instrukcje i szkolenia

A. Sztab i dowództwo

Wielu polskich oficerów obrony cywilnej zostało przeszkolonych w ZSRR, a radzieccy urzędnicy odwiedzili Polskę, aby udzielić wskazówek dotyczących przygotowań do obrony cywilnej, jak wspomniano powyżej.* Szkolenie personelu odbywa się również w polskiej placówce obrony cywilnej pod Warszawą. Kursy trwają 3 miesiące. 51/ Wskazano także na ustawiczne szkolenie kadr w formie okresowych ćwiczeń taktycznych (bez udziału żołnierzy) na szczeblu krajowym i regionalnym. 52/ (Ten typ szkolenia jest zgodny z wymaganym dla funkcjonariuszy obrony cywilnej i dowództwa w ZSRR.) W 1958 roku dowództwo obrony cywilnej zorganizowało w Polskim Instytucie Badań Jądrowych specjalny 10-tygodniowy kurs. Za realizację kursu uznano przygotowanie odpowiedniej kadry posiadającej wiedzę z zakresu problematyki obrony atomowej. Studenci mieli zapoznać się z zasadami dozymetrii i dekontaminacji oraz „podstawowymi przepisami dotyczącymi obrony radiologicznej”. Klasy są ewidentnie małe – w polskim czasopiśmie opisującym tę działalność odnotowano, że 18 uczniów drugiej grupy uczęszczającej ukończyło kurs z wynikiem pozytywnym. Absolwenci mają prowadzić szkolenia w swoich rodzinnych regionach, wykorzystując wiedzę zdobytą na tym specjalnym kursie. 53/

* Patrz II, A, s. 2. 5, powyżej.

B. Przemysłowa Obrona Cywilna

OCENZUROWANO „W ogóle cywilna obrona przeciwlotnicza w Polsce była dobrze zorganizowana w ramach instalacji przemysłowych – zwłaszcza produkujących sprzęt wojskowy”. 54/ W nagłośnieniu ćwiczeń obrony cywilnej w Polsce często wspomina się o jednostkach z zakładów przemysłowych.

Wznowiono co najmniej dwa kursy specjalne z zakresu obrony cywilnej przeniesiony dla kierowników zakładów. Jednym z nich jest 3-miesięczny kurs w krajowej bazie szkoleniowej obrony cywilnej 55/ i druga dla „strażników” to a kurs trwający 3 lub 4 tygodnie, uwzględniający szczególne problemy specyficzne do instalacji poszczególnych ministerstw. Według doniesień od 1953  liczba absolwentów tego ostatniego kursu wynosi 20 000 rocznie.  56/

Wydaje się, że szkolenie instruktorów i kroki w kierunku organizacji obrony cywilnej były powszechne w polskim przemyśle i transporcie w latach 1953-55. Jednakże kilkakrotnie zgłaszano, że masowe szkolenie pracowników było prymitywne, pobieżne i często nudne.

Od 1955 roku zintensyfikowano szkolenie załóg i robotników, a pracownicy wielu zakładów zgłaszają uczestnictwo w kursach obrony cywilnej oraz występowanie okresowych ćwiczeń przeciwlotniczych. 58/ Kursy dla pracowników stały się obowiązkowe, 59/ a pracownikom w jednym zakładzie grożono zwolnieniem za nieobecność. 60/ Środki obrony przed bronią atomową są teraz częścią nauczania.

Rozgłos, jaki nadano obronie cywilnej w Polsce, również na to wskazuje zaawansowane przygotowania szkoleniowe w jednostkach przemysłowych. W połowie 1958 r Główny Dowódca polskiej obrony cywilnej stwierdził, że zorganizowano i przeszkolono ponad tysiąc robotników fabrycznych. 61/ O kursach i szkoleniach w szczególności obejmujących przemysłową obronę cywilną jednostek, wzmiankowano w latach 1958 i 1959. 62/

Zarówno protokoły przesłuchań, jak i publikacje potwierdzają zatem, że wzrasta aktywność w zakresie szkoleń w zakresie obrony cywilnej dla przedsiębiorstw przemysłowych i innych przedsiębiorstw, chociaż w niektórych raportach nadal odnotowuje się słabe wyniki w poszczególnych jednostkach.

C. Służby Miejskie i Bataliony Obrony Cywilnej

Szczegółowe specyfikacje szkolenia jednostek operacyjnych miasta lub regionu oraz batalionów obrony cywilnej nie zostały w Polsce upublicznione. Nie można wykazać, czy to zaniedbanie jest odzwierciedleniem polskich ograniczeń w zakresie bezpieczeństwa, czy też braku aktywności. Opisy ćwiczeń obrony cywilnej w Polsce zdecydowanie sugerują, że jednostki te są wyszkolone w stopniu wystarczającym do prowadzenia ćwiczeń na pełną skalę.

D. Ćwiczenia i pokazy

Od 1955 roku z Polski napływają doniesienia o ćwiczeniach i demonstracjach obrony cywilnej. 63/ Jak wynika z opublikowanego artykułu, w dniu maja 1958 roku w 11 gminach paradowała wyposażona kadra służb TOPL. 64/ W ćwiczeniach przeciwlotniczych we Wrocławiu w czerwcu 1958 r. brały udział milicja, straż pożarna, Polski Czerwony Krzyż i „siły” TOPL. Działania podczas ćwiczeń obejmowały wydawanie dźwięków syren, pojawienie się żołnierzy w ubraniach ochronnych, symulowaną akcję gaśniczą, udzielanie pierwszej pomocy, akcję dezynfekcyjną prowadzoną przez „sekcję chemiczną” oraz akcję ratowniczą prowadzoną przez „sekcję inżynieryjną”. Te „atomowe” ćwiczenia trwały 4 godziny, ale zostały skrytykowane jako nie do końca udane, ponieważ opinia publiczna nie była przygotowana na udział. 65/

Jednostki TOPL oraz „odpowiadające im formacje z fabryk i portów” wzięły udział w ćwiczeniach obrony cywilnej w Częstochowie we wrześniu 1958 r. 66/ W Gdańsku w ćwiczeniach obrony cywilnej w 1958 r. wzięło udział 1500 osób z lokalnych służb i grup z „niektórych” zakładów pracy. 67/ W sierpniu 1959 roku w Łodzi rywalizowało 90 jednostek obrony cywilnej ze wszystkich stron Polski. Rywalizacja odbywała się w sekcjach, obejmujących sekcje łączności, straży pożarnej, pierwszej pomocy, odkażania i dezaktywacji. 68/

E. Opinia publiczna

Liga Przyjaciół Żołnierzy w Polsce, licząca około 1 miliona członków, 69/ szczerze przyznaje, że wzoruje się na Radzieckim Ochotniczym Towarzystwie Współpracy z Armią, Siłami Powietrznymi i Marynarką Wojenną (Dobrovol’noye Obshchestvo Sodeystviya Armii, Aviatsii i Flotu – DOSAAF), organizacji mocno zaangażowanej w popularne w ZSRR szkolenia z zakresu obrony cywilnej. Dowody wskazują, że Lidze Przyjaciół Żołnierzy przydzielono podobne zadania, a mianowicie:

1. przygotowanie wstępne dla polskiej młodzieży;
2. szkolenie swoich członków w specjalnościach wojskowych (łączność radiowa, obsługa pojazdów, żeglarstwo i tym podobne); oraz
3. pomoc w programie szkoleniowym w zakresie obrony cywilnej. 70/

Kolejną dużą organizacją spełniającą rolę w szkoleniu polskiej obrony cywilnej jest Polski Czerwony Krzyż. Towarzystwo to, liczące ponad 2 miliony członków, 71/ prowadzi szkolenia z zakresu pierwszej pomocy dla ludności. 72/ W 1957 roku stwierdzono, że Czerwony Krzyż będzie udzielał pomocy w szkoleniu medycznym w zakresie obrony cywilnej w ramach większego programu szkoleniowego pod ogólnym nadzorem Ligi Przyjaciół Żołnierzy. 73/

Odrodzony po „pokojowej rewolucji” w 1956 r. 74/ Polski Związek Harcerski również został zaciągnięty do szkolenia w zakresie obrony cywilnej. 75/ Specjalne odznaki sprawności przyznawane są harcerzom, którzy ukończyli szkolenie w zakresie obrony cywilnej z różnych przedmiotów. Oczekuje się, że po przeszkoleniu harcerze będą regularnie brać udział w ćwiczeniach obrony cywilnej. 76/

Liczebność ogółu społeczeństwa w Polsce przeszkolonego w zakresie obrony cywilnej jest nieznana i na podstawie obecnie dostępnych informacji nie wydaje się znacząca. Na początku 1958 roku w polskiej publicystyce poświęconej obronie cywilnej potępiano powszechny brak wiedzy społecznej na temat obrony cywilnej, mimo że przeszkolono „kilkaset tysięcy członków” jednostek TOPL, a „wielu” cywilów przeszło przeszkolenie prowadzone przez Ligę Przyjaciół Żołnierza i Polski Czerwony Krzyż. 77/ „Kilkaset tysięcy” przeszkolonych to najprawdopodobniej pracownicy ważnych zakładów, a nie ogół społeczeństwa. 78/ Jeden z opublikowanych artykułów zdawał się odzwierciedlać element apatii polskiego społeczeństwa, stwierdzając, że potrzebna jest teraz specjalna ustawa zmuszająca ludzi do udziału w pracy w obronie cywilnej. 79/ W prasie polskiej w latach 1958 i 1959 pojawiały się jedynie ogólne wzmianki o szkoleniu powszechnym. W artykule opublikowanym na początku 1959 r. podano, że w szkoleniu wzięło udział „kilka tysięcy” instruktorów i nauczycieli oraz ponad 1000 osób z kadry instruktorskiej harcerstwa polskiego, a także, że szkolenie w zakresie obrony cywilnej odbywało się na różnych kursach specjalistycznych organizowanych przez Ligę Przyjaciół Żołnierza, Czerwony Krzyż, organizacje straży pożarnej i inne. 80/ Treść artykułu zdawała się wskazywać, że rok 1958 został wykorzystany na szkolenie instruktorskie i operacyjne, a nie na powszechne szkolenie publiczne. Wyjątkiem jest prawdopodobnie włączenie szkolenia z zakresu obrony powietrznej dla studentów. 81/ W styczniu 1959 roku nagłośniono w Warszawie informację o szkoleniu 40 000 młodych ludzi w obronie

przeciwlotniczej i atomowej. 82/ Mówi się, że ci i kilka tysięcy dorosłych zostało przeszkolonych przez Ligę Przyjaciół Żołnierzy, przedsiębiorstwa przemysłowe i Czerwony Krzyż. Można jedynie stwierdzić, że Polska czyni przygotowania do szkolenia w zakresie obrony cywilnej dla ogółu społeczeństwa, ale prawdziwie powszechne szkolenie w zakresie obrony cywilnej było dopiero w początkowej fazie w 1959 roku.

IV. System kategorii

Coraz bardziej oczywiste staje się, że kilka krajów bloku sowieckiego, w tym Polska, każdemu miastu i instalacji gospodarczej przypisuje kategorię obrony cywilnej. Kategoria ta określa przygotowania do obrony cywilnej, jakie należy przeprowadzić w mieście lub przedsiębiorstwie.

A. Kategorie miast

Rozsądne jest, aby polskie miasta prowadziły zróżnicowane przygotowania do obrony cywilnej w zależności od możliwej wielkości i rodzaju ataku. Nielogiczne byłoby na przykład inwestowanie w ogromne schrony przeciwwstrząsowe w mieście, które nie jest wystarczająco duże lub ważne, aby uzasadnić ciężki atak powietrzny. Podobnie w mniejszych społecznościach nie trzeba organizować skomplikowanych organizacji ratowniczych i łączności, gdzie najbardziej prawdopodobny atak obejmowałby określone punkty, takie jak mosty, elektrownie czy małe fabryki.

O systemie kategorii miast wspominano jedynie w otwartych publikacjach polskich. W szczególności specjalne procedury obrony cywilnej, które podkreślają znaczenie niektórych miejscowości, obejmowały ewakuację i przygotowanie schronienia. Na przykład Główny Dowódca polskiej obrony cywilnej stwierdził kiedyś, że „ewakuacja ośrodków szczególnie narażonych*” i inne środki znacznie ograniczą straty. 83/ Broszura obrony cywilnej opublikowana w 1958 r. łączy przewidywaną ewakuację z populacją większych miast*, ale zauważa, że ​​personelowi pełniącemu istotne funkcje, który musi pozostać w mieście, aby wytrzymać skutki broni atomowej w niewielkiej odległości od wybuchu, zapewnia się schrony. 84/

OCENZUROWANO(…) istnienie wykazu miast, pochodzącego z Urzędu Obrony Cywilnej Państwa z 1958 r., który wymieniał miasta w trzech kategoriach — specjalnej, pierwszej i drugiej.

OCENZUROWANO(…) Warszawa, Gdynia, Gdańsk, Katowice, Gliwice i Bytom znalazły się w kategorii „specjalnej”, a liczba ludności w miastach pierwszej i drugiej kategorii, które zostały przywołane, spadła do zaledwie 31 000.** Pod koniec 1957 roku Polska została podzielona na dwie strefy „A” i „B”.

* Podkreślenie analityka.

** W dokumencie obrony cywilnej NRD stwierdza się, że należy dokonać kategoryzacji miast NRD, biorąc pod uwagę ich „strukturę polityczną, gospodarczą i geograficzną oraz znaczenie dla obronności kraju”. W dokumencie wskazano także, że klasyfikacja miast oraz instalacji produkcyjno-zaopatrzeniowych według stopnia zagrożenia i podatności na atak powietrzny ma na celu określenie zakresu wymaganych środków ochronnych. 86/ Miasta czechosłowackie są także klasyfikowane według stopnia znaczenia dla obrony cywilnej. 87/ Ponieważ obroną cywilną w europejskich państwach satelickich kieruje ZSRR, jest wysoce prawdopodobne, że polski system kategorii opiera się na podobnej zasadzie.

Strefa „A” obejmowała miasta i obszary przemysłowe, które są prawdopodobnymi celami ataku atomowego, a strefa „B” obejmowała resztę kraju. 88/*

OCENZUROWANO(…) centrale miejskie TOPL utrzymywały się w miastach powyżej 40 tys. mieszkańców. 91/ Dane dotyczące ludności Polski za rok 1957 wskazywały, że w Polsce było 49 miast liczących powyżej 40 000 mieszkańców. 92/ Ta informacja niekoniecznie oznacza, że ​​tylko wszystkie punkty z populacją przekraczającą 40 000 szacuje się jako prawdopodobne cele atomowe. Na szacowane docelowe znaczenie miasta i planowane działania obrony cywilnej wpływają prawdopodobnie czynniki także inne niż wielkość.

B. Kategorie przemysłowe

Polskie zakłady przemysłowe (i prawdopodobnie inne obiekty gospodarcze, takie jak porty, kopalnie, terminale kolejowe, instalacje komunikacyjne) zaliczane są do kategorii obrony cywilnej (I do IV).

Do instalacji kategorii I zalicza się zakłady przemysłowe zajmujące się produkcją wojskową lub takie, które można przerobić na produkcję wojskową. Uwzględniono także elektrownie i huty oraz zakłady produkujące obrabiarki, sprzęt elektryczny, lokomotywy i wagony kolejowe oraz produkty chemiczne.

Zakłady kategorii II to zakłady o mniejszym znaczeniu dla obronności państwa, takie jak zakłady kablowe, duże warsztaty naprawcze, zakłady materiałów budowlanych i niektóre kopalnie.

Zakłady kategorii III i IV zostały opisane jedynie jako mniej istotne dla wysiłku obronnego państwa. 93/**

Zakłady przemysłowe kategorii I muszą spełniać następujące wymagania dotyczące obrony cywilnej:

1. Energia elektryczna – dwa oddzielne źródła energii elektrycznej, z których każde jest w stanie pokryć 100% zapotrzebowania elektrowni na energię elektryczną. Każda linia miałaby niezależną stacje transformatorową.
2. Woda — dwa źródła, każde zdolne zaspokoić wszystkie potrzeby obiektów. Ogólna niedoskonałość polskich systemów wodociągowych uniemożliwiła realizację tego wymogu. Niektóre obiekty mają głębokie studnie.
3. Schrony przeciwlotnicze, podziemne schrony gazoszczelne – dla 50 do 60 procent pracowników na największej zmianie. Opracowano plany adaptacji piwnic lub budowy schronów dla pozostałej siły roboczej.
4. Wymagane instalacje obrony cywilnej (inne niż ww. schrony) obejmują stanowisko dowodzenia obroną cywilną, stanowiska pierwszej pomocy (oba w schronach), kąpielisko odkażające, punkt obserwacyjny, punkt odkażania odzieży, stanowisko odkażania pojazdów i kolei punkt skażenia, magazyny obrony cywilnej oraz laboratorium chemiczno-bakteriologiczno-radiologiczne.

* Podręcznik wschodnioniemiecki wspomniany w przypisie drugim na s. 13 powyżej, oprócz klasyfikacji miast, odnosi się także do „podziału na strefy” całego kraju. Zakłada się, że strefy drugorzędne to „obszary mniej zagrożone”, które mają znaczenie dla obrony cywilnej ze względu na składowanie i magazynowanie. 89/

** Zakłady czechosłowackie, 94/sowieckie, 95/ i węgierskie 96/ również są klasyfikowane do celów obrony cywilnej, a dokument planistyczny NRD 97/ wskazuje na rozbudowany program obrony cywilnej oparty na kategoryzacji zakładów przemysłowych i innych instalacji gospodarczych w Niemczech Wschodnich .

Zakłady przemysłowe kategorii II muszą spełniać następujące wymagania dotyczące obrony cywilnej:

1. Energia elektryczna — Muszą być dwa źródła energii, ale wymagana jest tylko jedna instalacja transformatorowa.
2. Woda — jak dla kategorii I.
3. Schrony przeciwlotnicze — podziemne schrony gazoszczelne dla 40 do 50 procent pracowników na największej zmianie. Udogodnienia dla pozostałej siły roboczej są takie same jak dla kategorii I.
4. Inne wymagane instalacje obrony cywilnej — takie same jak dla kategorii I.

Zakłady przemysłowe kategorii III muszą spełniać następujące wymagania dotyczące obrony cywilnej:

1. Energia elektryczna — jak dla kategorii II.
2. Woda — jak dla kategorii II.
3. Schrony przeciwlotnicze — podziemne schrony gazoszczelne dla 25 do 40 procent pracowników na największej zmianie. Udogodnienia dla pozostałej siły roboczej są takie same jak dla kategorii I i II.
4. Inne wymagane instalacje obrony cywilnej — takie same jak dla kategorii I.

Zakłady przemysłowe kategorii IV muszą spełniać następujące wymagania dotyczące obrony cywilnej:

1. Energia elektryczna — brak specjalnych wymagań.
2. Woda — bez specjalnych wymagań.
3. Schrony przeciwlotnicze — podziemne schrony gazoszczelne dla 25–30 procent pracowników na największej zmianie.
4. Inne instalacje – według doniesień plany dla nich były jedynie planami „papierowymi”.

C. Kategorie schronów

Polska (podobnie jak niektóre inne kraje bloku sowieckiego 98/) posiada szeroką gamę konstrukcji schronów przeciwlotniczych, podzielonych na cztery typy ze względu na siłę ochronną. 99/ Typy I i II to prawdopodobnie bunkry. Mówi się, że typ III jest w stanie wytrzymać ciśnienie 11,4 funta na cal kwadratowy (8 ton metrycznych* na metr kwadratowy). 100/ Skromny opis typu IV sprawia, że ​​wydaje się on ogólnie podobny do najlżejszego schronu piwnicznego w ZSRR, z 16 centymetrami (cm) (6,3 cala) betonu na stropie. OCENZUROWANO (..) może „wytrzymać” ciśnienie 5 funtów na cal kwadratowy (3,5 tony na metr kwadratowy).

*  W całym raporcie tonaże podano w tonach metrycznych.

V. Rodzaje budownictwa obronnego cywilnego

Z systemu kategorii obowiązującego w Polsce można oczekiwać różnorodności typów schronisk. W ogólnopolskich publikacjach nie odnaleziono jednak wzmianek o różnicach w wytrzymałości schronów i specyfikacjach schronów przeciwlotniczych, chociaż liczni uciekinierzy opisują różne typy schronów przeciwlotniczych.

A. Schrony w piwnicy

Choć projekty schronów piwnicznych w Polsce różnią się w kilku szczegółach, to opisy OCENZUROWANO(…) generalnie są spójne między sobą oraz ze znanymi projektami sowieckimi.

Instrukcje powszechnie wymagają budowy schronów w piwnicach domów mieszkalnych podczas nowej budowy. 101/ Schrony zbudowano także w innych nowych obiektach, takich jak zakłady pracy, sklepy i budynki rządowe.

Typowy polski piwniczny schron przeciwlotniczy (patrz szkic, rys. 3* 102/) składa się z jednego lub większej liczby pomieszczeń schronu, toalety, pomieszczenia filtracyjno-wentylacyjnego, tunelu ewakuacyjnego oraz wejścia z podwójnymi, szczelnymi drzwiami stalowymi lub wzmocnionymi betonem. 103/ Podano różne grubości stropów – w typowym przypadku stwierdzono, że strop wykonany jest z żelbetu o grubości 20 cm (7,9 cala). Długość tunelu ewakuacyjnego jest zwykle określana na podstawie wysokości budynku – musi wynosić połowę długości tunelu ewakuacyjnego. W wielu przypadkach zgłoszono, że stropy schronów piwnicznych wykonano ze zbrojonego betonu o grubości do 80 cm (31,5 cala). 104/ Niektóre stropy składają się z trzech warstw, z piaskiem 105/ lub trocinami betonowymi 106/ pomiędzy stropem schronu, a wykończonym pierwszym piętrem.

B. Wolnostojące schrony podziemne

Wolnostojący schron podziemny w Polsce przypomina typ piwniczny, ale można go określić jako podziemny lekki bunkier.

OCENZUROWANO(…) Jego zastosowanie najczęściej kojarzone jest z zakładami przemysłowymi, jednak jego konstrukcja prawdopodobnie przeznaczona jest także do stosowania na terenach mieszkalnych, gdzie piwnice są niewystarczające lub ich nie ma.

OCENZUROWANO(…) ten typ schronu musi spełniać następujące specyfikacje obrony cywilnej (patrz szkice, Rysunek 4* 108/ i Rysunek 5* 109/:

1. Pojemność od 100 do 200 osób.
2. Dwa wejścia.
3. Strop powinien być żelbetowy o wytrzymałości 4500 kilogramów na metr kwadratowy (6,4 funta na cal kwadratowy) i pokryty co najmniej pół metrową (19,7 cala) warstwą ziemi.
4. Ściany zewnętrzne powinny mieć grubość 72 cm (28,3 cala), a ściany wewnętrzne 51 cm (20,1 cala). Ściany są przeważnie ceglane.
5. Powierzchnia pomieszczeń schronowych nie może przekraczać 40 metrów kwadratowych (431 stóp kwadratowych). Sześć dziesiątych metra kwadratowego (6,5 stopy kwadratowej) powierzchni podłogi i 1,4 metra sześciennego (49,4 stopy sześciennej) przestrzeni powietrznej na osobę.
6. Zbiorniki na wodę zarówno do picia, jak i do celów sanitarnych, zbiornik na wodę pitną powinien zawierać 1 litr (1,06 kwarty) wody na osobę.
7. Światła elektryczne zasilane energią elektryczną z normalnych linii oraz latarek przeznaczonych na wypadek sytuacji awaryjnych.
8. Wentylacja kanałowa za pomocą wentylatora, który może być napędzany energią elektryczną lub ręcznie. Komory rozprężne i filtropochłaniacze stanowią część systemu wentylacyjnego.

* Zgodnie ze str. 18.

C. Schrony obserwacyjne

Podobnie jak na Węgrzech, dla polskich pracowników, którzy podczas ataków powietrznych muszą pozostać w pracy, zaprojektowano mały, jednoosobowy lub dwuosobowy schron. Do takich pracowników zaliczają się zapewne niezbędni strażnicy oraz ci, którzy pełnią dyżury przy piecach w odlewniach i w sterowniach w elektrowniach. Schron tego typu to zasadniczo zakotwiony betonowy stożek ze szczelinami wizyjnymi i małymi żelaznymi drzwiami (patrz szkic, Rysunek 6*110/). Jedynym wyposażeniem tych schronów była latarka (w 1958 r.). 111/

D. Lekkie stanowiska dowodzenia**

Odmianą lekkiego bunkra, czyli „samodzielnego schronu”, jest opisywany schron dowodzenia zakładów przemysłowych w Polsce. Jego odmiana polega głównie na wyposażeniu specjalnym i układzie pomieszczeń odpowiednim do prowadzenia działań obrony cywilnej (patrz szkic, Rysunek 7*113/). Osobom, które muszą wejść ze skażonego otoczenia, zaleca się prysznice odkażające i zmianę odzieży.

** 112/

E. Ciężkie bunkry

Ciężkie bunkry prawdopodobnie są wykorzystywane przez główne siedziby obrony cywilnej, obrony powietrznej i siedziby rządów w Polsce. Bunkry te mogą przypominać bunkry zbudowane na Węgrzech i szkicowane w sowieckiej literaturze obrony cywilnej 114/ (patrz szkice, Ryc. 8* 115/). Schrony takie charakteryzują się wyjątkowo ciężkimi ścianami konstrukcyjnymi o grubości około 4 metrów (13 stóp) i pełnym wyposażeniem. 116/ Ta ostatnia może obejmować kompletny system filtracyjno-wentylacyjny, generator awaryjny, łączność telefoniczną i radiową, studnię głębinową do zaopatrzenia w wodę i zapasy żywności.

* Zgodnie ze str. 18.

F. Inne typy obiektów obrony cywilnej

Z Polski donoszono o szeregu innych typów obiektów obrony cywilnej, m.in. chronionych punktach pomocy medycznej, pojazdów i punkty odkażania personelu oraz stałe i awaryjne schrony okopowe. Schrony wykopowe są przykryte ziemią i wyłożone betonem lub drewnem.

G. Wentylatory filtrujące do schronów przeciwlotniczych

Wentylatory filtrujące dla polskich schronów przeciwlotniczych są uznawane za typ radziecki. Zgodnie z projektem są to czerpnia powietrza, filtr przeciwpyłowy, filtry przeciwchemiczne, wentylator i silnik oraz niezbędne kanały do ​​dystrybucji powietrza. Otwory wentylacyjne zwykle znajdują się w toaletach. Przy prawidłowym działaniu ciśnienie powietrza wewnątrz obiektu powinno być nieco wyższe niż na zewnątrz.

VI. Przebudowy schronów przeciwlotniczych

Podobnie jak w innych krajach bloku sowieckiego, środki bezpieczeństwa w Polsce uniemożliwiają dokładną ocenę ilości wybudowanych i przystosowanych do użytku schronów przeciwlotniczych. Pewne jest, że zbudowano pewne schrony i zgłoszono wiele takich przypadków (patrz mapa, ryc. 9*).

* Zgodnie ze str. 20.

A. Stanowiska dowodzenia

Wybudowano stanowiska dowodzenia obroną cywilną dla Warszawy i każdego z 17 województw w Polsce.  OCENZUROWANO(..) placówki te wyposażone były w schrony przeciwlotnicze i kosztowały ponad 5 mln zł** każda. Otrzymano informację uzupełniającą, z której wynika, że ​​takie stanowiska dowodzenia zlokalizowane są w Szczecinie 118/ i okolicach Katowic. 119/ Ten ostatni opisywany jest jako szczególnie ciężki bunkier podziemny. Według doniesień trzeci bunkier dowodzenia znajduje się w Gdańsku. 120/

W niedawnych polskich wiadomościach otwarcie nowego budynku szkoły obrony cywilnej pod Warszawą opisano jako mieszczący „stanowisko dowodzenia szkoleniem”. 121/ OCENZUROWANO(..) na tym terenie miało powstać podziemne stanowisko dowodzenia TOPL. 122/

** O ile nie wskazano inaczej, wartości złotych w niniejszym raporcie podano w przeliczeniu na złote z roku 1957 i można je przeliczyć na dolary amerykańskie po kursie 4 do 1. Ten kurs wymiany niekoniecznie odzwierciedla jednak wartość dolara.

B. Zakładowe schrony przeciwlotnicze

W protokołach przesłuchań panuje powszechna zgodność co do tego, że budowa schronów przeciwlotniczych w polskich zakładach cieszyła się większym zainteresowaniem i pierwszeństwem w stosunku do schronów dla ogółu ludności. Zakładowe schrony przeciwlotnicze znajdują się w około 40 polskich miastach, a wielu uciekinierów twierdzi, że pracowali przy planowaniu i projektowaniu przemysłowych schronów przeciwlotniczych. 123/

C. Schrony w piwnicach

Przygotowanie schronów przeciwlotniczych w piwnicach budynków murowanych prowadzone jest w Polsce od kilku lat. Uciekinierzy czasami zgłaszają, że ogólne polecenia dotyczące zapewnienia takiego schronienia w trakcie nowej budowy nie zawsze są przestrzegane. Jednakże od 1957 roku zaczęto zwracać większą uwagę na tę kwestię.

Według wrocławskiej gazety z 1957 r. polska Rada Ministrów „orzekła”, że każdy budynek o powierzchni 3000 metrów kwadratowych (32 000 stóp kwadratowych) musi posiadać schron przeciwlotniczy. Zwrócono uwagę, że w przeszłości nie we wszystkich przypadkach takie regulacje były realizowane. 124/ Podobnie podano, że w 1957 r. w piśmie z Warszawy nakazano, aby wszystkie nowe kamienice przeznaczone dla czterech i więcej rodzin miały być wyposażone w schrony przeciwlotnicze. Specyfikacje opisano jako „sztywne” i stwierdzono, że wady konstrukcyjne występowały tylko sporadycznie. 125/

Polska jako jedyna wśród krajów bloku sowieckiego publikowała lub rozpowszechniała informacje o schronach przeciwlotniczych. Szef polskiej obrony cywilnej oświadczył w 1958 r.: „Buduje się… schrony przeciwlotnicze. W… schronach budowanych w nowych budynkach… uwzględnia się wymagania obrony przeciwatomowej. Na starych osiedlach, zbudowane zostaną tak zwane oddzielne schrony.” 126/ Stwierdził też: „W miastach jest wiele schronów przeciwlotniczych… 127/ W 1959 r. polska broszura zawierała następującą wypowiedź: „Schrony są budowane w każdym nowo wybudowanym budynku mieszkalnym lub biurowym.” 128/

Co najmniej dwukrotnie wyrażano publicznie zaniepokojenie aktami wandalizmu w schronach. Przykładowo w warszawskiej audycji z 8 maja 1958 r. napisano: „W ubiegłym roku odnotowano tysiące przypadków zniszczeń i kradzieży sprzętu ze schronów. Zniszczeniu uległy silniki filtrów i wentylacji oraz różne inne urządzenia, m.in. umywalki i nawet muszle klozetowe…” 129/ W tym samym roku „list do redakcji” w Warszawie skarżył się, że lokatorzy nowych mieszkań nie mogą wykorzystywać piwnic do przechowywania, ze względu na przepisy dotyczące obrony przeciwlotniczej. W odpowiedzi redaktora napisano, że piwnice zostaną udostępnione najemcom „z chwilą zainstalowania specjalnego sprzętu obronnego”. 130/

OCENZUROWANO(…) niektóre schrony podziemne były w budowie w głównych miastach już w 1952 r. Od 1956 r. można jednak zauważyć wyraźny wzrost liczby takich konstrukcji. Opisane projekty schronów piwnicznych są na ogół spójne ze sobą, z opisami schronów z innych krajów bloku sowieckiego oraz ze szkicami znajdującymi się w podręcznikach bloku. Wielu Polaków opisujących schrony piwniczne było wcześniej związanych z budownictwem, czy to jako projektanci i inżynierowie, czy też jako pracownicy branży budowlanej.

D. Wentylatory filtrujące

Chociaż według doniesień niektóre główne schrony przeciwlotnicze w bloku sowieckim (takie jak tunele lub bunkry do użytku rządowego, komunikacyjne i główne zakłady) są wyposażone w wentylację filtrującą, rzadko zgłaszano, że schrony przeciwlotnicze w piwnicach są tak wyposażone . Dowody z Polski wskazują jednak, że w podziemnych schronach przeciwlotniczych instalowane są urządzenia filtrujące. Instalacja wentylacji filtrowej w schronach znacznie zwiększa ochronę przed opadem radioaktywnym oraz przed czynnikami chemicznymi i biologicznymi. Dowodami na to, że wentylacja filtrująca jest instalowana w polskich schronach piwnicznych od 1957 roku są:

1. wspomniane wyżej doniesienia prasowe* dotyczące wandalizmu w związku z silnikami wentylatorów w polskich schronach i montażem urządzeń,
2. kilka protokoły przesłuchań, w których uciekinierzy opisują instalację systemów filtrowo-wentylacyjnych, 131/ i
3. Polskie zakłady produkują urządzenia filtrowo-wentylacyjne do montażu w schronach przeciwlotniczych. 132/

* Patrz C, p. 20, powyżej.

E. Oświadczenia dotyczące ilości schronów

Istnieje kilka czynników, które uniemożliwiają dokonanie ostatecznych szacunków ilości schronów przeciwlotniczych dostępnych obecnie w Polsce.

Te obejmują:

1. polskie ograniczenia bezpieczeństwa nałożone na cywilne informacje o zabezpieczeniu,
2. poleganie na indywidualnych zgłoszeniach uciekinierów lub repatriantów, którzy mogą posiadać jedynie indywidualną wiedzę o jednym lub kilku konkretnych instalacji oraz
3. brak jakichkolwiek raportów od wielu z nich obszarach kraju.

Objętość indywidualnych raportów dotyczących schronów każe przypuszczać, że przygotowanie jest jednak znaczne, a kilka dodatkowych czynników, które podano poniżej, wskazuje na znaczną ilość prac budowlanych:

1. Rozkazy – dekrety lub rozkazy budowy schronów przeciwlotniczych w zakładach lub mieszkaniach były ogłaszane wielokrotnie i przynajmniej w jednym przypadku wspominane w polskiej publikacji.
2. Opublikowane oświadczenia – w polskiej prasie lub audycjach radiowych stwierdzono lub zasugerowano, że istnieje „wiele” lub „tysiące” schronów przeciwlotniczych i że budowa trwa.
3. Szacunki uciekinierów – jeden z polskich inżynierów stwierdził w 1958 r., że jego zdaniem zaledwie około 10% ludności miejskiej posiadało odpowiednie schrony przeciwlotnicze. Liczba ta nie uwzględniała pracowników przemysłu. OCENZUROWANO(…) w schrony przeciwlotnicze wyposażono 70% zakładów przemysłowych. 133/
   
   Normy dotyczące budowy schronów wskazują jednak, że formalne schronienie należy zapewnić jedynie około 40 procent pracowników na największej zmianie w zakładzie. (W 1960 r. w Polsce mieszkało 13,9 mln mieszkańców miast i 2 972 000 robotników przemysłowych. 134/) Inny inżynier-dezerter „wymyślił”, że schrony zbudowane do 1958 r. mogły wystarczyć dla 3,5 mln osób. 135/
   
   Natomiast OCENZUROWANO(…) od 1952 do 1957 roku budowano stanowiska dowodzenia i schrony fabryczne, ale przygotowano bardzo ograniczoną liczbę schronów w piwnicach. OCENZUROWANO(…)  Pod nowymi murowanymi mieszkaniami na ogół budowano piwnice. 136/
   
4. Oprócz nowej konstrukcji, OCENZUROWANO(…) odpowiednie schrony z czasów II wojny światowej zostały oczyszczone, naprawione i przygotowane do użytku. Podobnie jak w przypadku nowych schronów, większość starszych schronów znajduje się w głównych obszarach miejskich lub w obiektach przemysłowych.

VII. Inne aspekty obrony cywilnej

A. Obrona przeciwpożarowa

Polskie organizacje strażackie w imponujący sposób podniosły się z sytuacji pod koniec II wojny światowej, kiedy wycofujący się Niemcy skonfiskowali lub zniszczyli większość mobilnego sprzętu gaśniczego. Początkowo nowy sprzęt kupowano za granicą. Państwowa Komenda Straży Pożarnej została przeniesiona z Ministerstwa Gospodarki Komunalnej do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w grudniu 1954 roku, mniej więcej w tym samym czasie, gdy polska obrona cywilna została podporządkowana stosowanym do obronności informacjom, takim jak te o rezerwach państwowych i prawdopodobnie obronie cywilnej wziąć pod uwagę niedostatek informacji.

Polscy funkcjonariusze obrony cywilnej wielokrotnie wypowiadali się, że zasadniczą częścią przygotowań do obrony cywilnej jest „gromadzenie środków do akcji ratowniczej” i wyposażenie „ludności cywilnej w odpowiedni sprzęt”. Naczelny dowódca polskiej obrony cywilnej zauważył kiedyś, że polski przemysł „produkuje szereg środków i instalacji niezbędnych do obrony przeciwatomowej”. Wspomniał szczególnie o odzieży ochronnej i licznikach Geigera. 158/ Przyrządy detekcyjne wystawiono na wystawie polskiej obrony cywilnej w listopadzie 1958 r.

OCENZUROWANO(…)

Uważa się, że dotychczasowymi głównymi odbiorcami dostaw dla obrony cywilnej są różne dowództwa obrony cywilnej i główne zakłady. Nie zgłoszono żadnych dostaw przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa.

PODSUMOWANIE

Jak widać z powyższego dokumentu służby wywiadowcze miały szeroką wiedzę na temat przygotowań PRL do hipotetycznej wojny nie tylko w zakresie zbrojeń, ale także w temacie obrony cywilnej, struktur organizacyjnych i nawet dość dokładnych schematów schronów. Zapewne w tym zakresie nie było to aż tak trudne jak pozyskanie informacji stricte wojskowych. Oczywiście jak wczytamy się w szczegóły to widzimy wiele nieścisłości i błędnych interpretacji jednakże i tak całościowo patrząc dokument przedstawia dość rzetelnie stan obrony cywilnej w 1960 roku. Oczywiście można z moją hipotezą polemizować do czego zachęcam w komentarzach.


Opracowanie i tłumaczenie: Wojciech Tonder
Konsultacja: Gabriel Hryc
Źródło: cia.gov