Tym razem przedstawiamy obiekt, który gdyby został ukończony przyćmił by ogromem i rozmachem nawet największe obiekty powstające we Wschodnich Niemczech (17/5001). Takich jak ten obiekt planowano wybudować 3 lub więcej. Wiemy oficjalnie lub nieoficjalnie, o trzech “identycznych”, których budowy zostały rozpoczęte, ale żaden nie został ukończony.
Zanim przejdziemy do białoruskiego schronu, aby naświetlić sytuację zwarto wspomnieć o pozostałych obiektach zlokalizowanych w Azerbejdżanie, Mołdawii oraz w Ukrainie i Kazachstanie.
1. Azerbejdżan
Obiekt nigdy nieukończony. Obecnie obiekt został zlikwidowany poprzez całkowite zasypanie i zrównanie z ziemią.
Proces likwidacji można prześledzić na zdjęciach satelitarnych poniżej (2009-2023).
A zdjęcia z obiektu tutaj.
2. Mołdawia – Obiekt 1180
Obiekt nieukończony, obecnie w trakcie likwidacji lub już zlikwidowany.
Dodatkowo nieopodal (47°59’34.0″N 28°13’50.0″E) znajduje się schron pełniący funkcję RCNO dla mołdawskiego SD.
Jeszcze dalej na południe (47°45’06.5″N 28°09’01.5″E) zlokalizowano kolejne PDRC, które zostało przez niektórych ochrzczone mianem mołdawskiego BARSa. Nie ma na to dowodów aby w Mołdawii znajdowały się Węzły Łączności troposferycznej.
Poniżej można prześledzić proces destrukcji obiektu w latach 2011-2020.
3. Ukraina – Obiekt 889
Obiekt z uwagi na specyfikę schronu oraz najbardziej zaawansowany poziom ukończenia obiektu zasługuje również na wspomnienie. Jak widać na poniższych zdjęciach mamy tu niemal ukończoną kopułę z potężnymi czerpniami powietrza.
W środku wprawdzie daleko do ideału to stan ukompletowania lepszy niż w Mołdawii czy w Białorusi. Warto wspomnieć, że obiekt ten ma tylko jeden z dwóch 10-kondygnacyjnych bloków schronowych, w przeciwieństwie do pozostałych obiektów tej klasy i przeznaczenia – budowanych w połowie lat 80-tych. Ale o tym obiekcie powstanie odrębny artykuł. Aby nieco zachęcić poniżej kilka zdjęć z ukraińskiego giganta.
Na koniec warto wspomnieć, że powyższy obiekt jak i praktycznie każdy inny tego typu składał się z całej infrastruktury oddalonych od siebie obiektów (często zabezpieczonych w podziemnych konstrukcjach). Tutaj również możemy wyszczególnić kilka obiektów, które można zobaczyć na poniższej mapie.
4. Kazachstan – “Materik“
Miałem wątpliwości czy obiekt ten umieszczać pośród powyższych bo zdania na jego temat są podzielone. Jest to nieznana konstrukcja i z pewnością inna niż obiekty w Białorusi, Azerbejdżanie czy w Mołdawii. Jako że obiekt jest nadal czynny i raczej ściśle chroniony to nie ma zbyt wielu informacji na jego temat. Po archiwalnych zdjęciach satelitarnych trudno ocenić konstrukcję obiektu więc w tym przypadku raczej możemy tylko domniemywać. Być może wrócimy kiedyś w osobnym artykule do tego obiektu.
Obiekt 1161
Skoro mamy już ten “krótki” wstęp za sobą przejdźmy do naszego tytułowego obiektu 1161. Zacznijmy może klasycznie od zarysu historycznego.
Historia
Na przełomie lat 80-tych podjęto decyzję o budowie kilku Stanowisk Dowodzenia Układu Warszawskiego. Jak wiemy Teatry Działań Wojennych były podzielone na kilka rejonów. W białoruskich lasach miał powstać schron pełniący funkcje Stanowiska Dowodzenia dla Zachodniego Teatru Działań Wojennych Połączonych Sił Układu Warszawskiego. W zasadzie to jeden z kilku bo to nie jedyne takie miejsce pełniące tą lub podobną funkcję. W Polsce przykładowo powstało Zapasowe Stanowisko Dowodzenia ZSDW PGWAR. W okolicach Olesna i Bydgoszczy powstały również obiekty chronione, ale o nich być może kiedy indziej.
Wracając jednak do historii. W odpowiedzi na powstanie NATO – 14 maja 1955 roku w Warszawie zebrały się władze ZSRR, Albanii, Bułgarii, Węgier, NRD, Polski, Rumunii i Czechosłowacji, którzy podpisali traktat “Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej”. Wydarzenie to oznaczało nową rundę zimnej wojny. Wraz z nadejściem Układu Warszawskiego Europa oficjalnie podzieliła się na dwa przeciwstawne bloki wojskowe.
Układ powstał na podstawie Deklaracji Bukaresztańskiej, jako odpowiedź na militaryzację Niemiec Zachodnich i włączenie ich w strukturę NATO, a sankcjonował istniejące od zakończenia II wojny światowej podporządkowanie poszczególnych państw i ich armii ZSRR.
W 1985 roku przywódcy krajów Paktu Warszawskiego podpisali protokół przedłużający traktat o kolejne 20 lat. W tym czasie Michaił Gorbaczow doszedł do władzy w ZSRR. Nastało odprężenie i ocieplenie stosunków między wschodem i zachodem.
Związek Radziecki ogłosił jednostronne moratorium na próby nuklearne. Niemniej jednak w dalszym ciągu wydano ogromne sumy pieniędzy na utrzymanie efektywności bojowej armii i rozwój nowej broni. W połowie lat 80-tych w różnych częściach ZSRR, w warunkach szczególnej tajemnicy, rozpoczęto budowę stanowisk dowodzenia. Powstawały okazałe podziemne struktury przeznaczone dla najwyższych władz politycznych i wojskowych. W takich schronach Gorbaczow (stąd też potoczna acz błędna nazwa schronu: “Bunkier Gorbaczowa”) mógłby nie tylko dowodzić swoimi wojskami, ale także przetrwać atak nuklearny wroga, a następnie, korzystając z zachowanych systemów łączności, wydawać rozkazy działań reagowania na wszystkich Teatrach Działań Wojennych. Oczywiście ani ze schronu w Białorusi jak i w którymkolwiek nie miał przebywać sam Gorbaczow. Byłoby to logistycznie pozbawione sensu. Obiekty dla najwyższych dygnitarzy ZSRR były zlokalizowane w Moskwie i na jej obrzeżach.
Budowę stanowiska dowodzenia w obwodzie grodzieńskim na Białorusi rozpoczęto w 1985 roku. Wiadomo na pewno o równoległym utworzeniu dwóch podobnych obiektów w Mołdawii i Azerbejdżanie. Żaden z nich nie został ukończony. Rozpoczęła się pierestrojka, przez kraje obozu socjalistycznego przetoczyła się fala „aksamitnych rewolucji”, po której nastąpił upadek reżimów komunistycznych. W 1991 roku przestał istnieć blok wojskowy Departamentu Spraw Wewnętrznych, nazywany przez 36 lat tarczą socjalizmu. A potem upadł ZSRR.
W 1991 roku wstrzymano wszelkie prace przy białoruskim schronie. Do tego czasu powstał prawie cały kompleks podziemny: dwa bloki główne, szyby pomocnicze i tunele telekomunikacyjne, a także szyby pod wysuwane anteny teleskopowe. Pod łukiem hangaru kamuflującego znajdował się drogi sprzęt, który został dostarczony, ale jeszcze nie zainstalowany. Część sprzętu zabrało wojsko, część została skradziona. Mówią o tym lokalni mieszkańcy.
Lokalizacja
Obiekt 1161 został zlokalizowany na północ (52°58’46.8″N 24°17’58.8″E) od istniejącego już centrum łączności Rubrika, o którym pisaliśmy w niedawnym artykule tutaj. Docelowo miał być połączony z Rubriką zarówno kablowo jak i radiowo o czym świadczą pola antenowe “skierowane” w jego kierunku. Na poniższym zdjęciu widać usytuowanie obiektów na mapie. Na północy widać obiekt 1161, a na południu obiekty BARS 101 oraz 3 obiekty białoruskiej Rubriki.
Budowa obiektu
Budowę „Obiektu 1161” rozpoczęto w 1985 roku jako chronionego Stanowiska Dowodzenia Połączonych Sił Państw Układu Warszawskiego. Sam obiekt podziemny określany by jako “Zagłębione Stanowisko Dowodzenia” (RCP) – Заглубленный командный пункт (ЗКП).
Następnie w białoruskich lasach w pobliżu Puszczy Białowieskiej pojawili się oficerowie i marynarze. To ci ostatni, mający doświadczenie w budowie skalnych schronów dla atomowych okrętów podwodnych w rejonie Siewieromorska, nadzorowali na miejscu budowę tajnego obiektu. Jednostka wojskowa konstruktorów wojskowych podlegała bezpośrednio Moskwie.
Lokalizacja została wybrana w lesie w pobliżu zachodniej granicy ZSRR. Najbliższa wioska oddalona jest o co najmniej 5 km. W pobliżu znajdują się dworce kolejowe Świsłocz i Wołkowysk. Ponadto w tym czasie w Świsłoczu znajdował się duży wojskowy skład ropy, do którego rurociągiem dostarczane było paliwo do sprzętu z gigantycznego wojskowego składu ropy w Żabince. (Obecnie budynki te są całkowicie splądrowane.)
Aby budowany obiekt nie był widoczny z satelitów, wzniesiono nad nim hangar maskujący.
Jednocześnie rozpoczęto montaż linii elektroenergetycznej 110 kV do obiektu oraz budowę potężnej stacji elektroenergetycznej. W pobliżu tajnego obiektu zbudowano także koszary wojskowe.
Budowa obiektu została owiana absolutną tajemnicą, taką że nawet lokalne władze nie miały pojęcia o budowanym schronie.
Nawiasem mówiąc, kiedy rozpoczęła się ta budowa, zaczęto budować tunel pod kanałem La Manche w Europie Zachodniej. Obydwie konstrukcje wykonano przy użyciu tej samej technologii. Okrągłą podstawę w miarę kopania głębiej wzmacniano od dołu płytami betonowymi. Technologia ta pozwoliła na wykonanie bardzo kompaktowej konstrukcji.
Chronione Stanowisko Dowodzenia zbudowane jest w formie dwóch “beczek”, sięgających do głębokości 45 metrów. Każdy z nich mieści wielopiętrowy cylindryczny blok. Średnica beczek wynosi 35 metrów. Każda “beczka” ma 9 pięter. Co trzy piętra “beczki” są połączone tunelami. Beczki zabezpieczone są od góry dwiema trzymetrowymi warstwami żelbetu, których przestrzeń wypełniona jest miękkim wypełniaczem pochłaniającym energię eksplozji w przypadku bezpośredniego uderzenia w górną płytę. Nie ochroni to przed bezpośrednim trafieniem głowicą nuklearną, ale konstrukcja wytrzyma bliską eksplozję atomową. Dzięki temu podłogi konstrukcji mogą z łatwością wytrzymać przemieszczenie do pół metra.
Blok południowy (na schemacie poniżej oznaczony jako blok A) przeznaczony był dla personelu dowodzenia. Znajdowała się tam dyspozytornia operacyjna, biura, stołówka, oddział medyczny i inne pomieszczenia.
Blok północny – techniczny – był niezbędny do podtrzymania życia schronu. Miał zawierać agregatownię, urządzenia wentylacyjne, filtracyjne itp.
Autonomiczne zasilanie stanowiska dowodzenia zapewniały agregaty wysokoprężne. Na ostatnim, dziewiątym piętrze, w jednym z pomieszczeń według projektu, znajdowała się kostnica z komorą chłodniczą.
Pełna autonomia obiektu (z wyjątkiem powietrza dla agregatów diesla) wynosi 24 godziny. Jak na tak duży obiekt jest to wbrew pozorom dobry wynik.
Aby zapewnić komunikację pomiędzy piętrami, w każdym bloku przewidziano klatki schodowe i windy.
Wzdłuż obwodu stanowiska dowodzenia znajduje się 6 pionowych szybów. Dwa z nich przeznaczone są do anten wysuwanych. Jeśli pobliska eksplozja jądrowa zniszczy wszystkie anteny na powierzchni, wówczas z tych szybów zostaną wysunięte nowe maszty antenowe na wysokość 40 metrów. Pozostałe szyby służą do spraw technicznych i jako wyjścia awaryjne.
Główne pole antenowe miało zostać zbudowane kilka kilometrów od miejsca budowy.
Władze ZSRR starały się zbudować jak najwięcej takich stanowisk dowodzenia, aby wróg nie wiedział, gdzie dokładnie skierować główny atak. Podobne konstrukcje znane są w Rosji, Kazachstanie, Ukrainie i Mołdawii. Niektóre z tych konstrukcji zbudowano w formie pojedynczej „beczki”.
Koszt białoruskiego podziemnego obiektu był porównywalny z kosztem budowy całej dzielnicy mieszkalnej – 32 standardowych bloków czterokondygnacyjnych.
Pod koniec lat 80-tych zakończono już budowę schronu i budynków koszarowych, rozpoczęto montaż systemów łączności i sterowania, zaczęto układać kable do innych obiektów, gdy pod koniec 1991 roku ZSRR ostatecznie rozpadł się rozpoczął się proces wycofywania wojsk z niepodległych republik w tym Białorusi. Po podpisaniu układu białowieskiego przez Borysa Jelcyna 8 grudnia 1991 roku w zasadzie od razu zakończono dalsze prace nad obiektem.
Stan obecny
Po rozpadzie ZSRR wstrzymano finansowanie budowy, a dowództwo moskiewskie po prostu zapomniało o tej jednostce wojskowej. Żołnierze służący w jednostce pochodzili zwykle z dalekich republik środkowoazjatyckich. Oni również zostali pozostawieni samym sobie. Przez miesiące plądrowali opuszczony obiekt.
Ponieważ zgodnie z umową międzypaństwową schron ten stał się własnością Białorusi, kierownictwo byłej 15. Dyrekcji KGB ZSRR musiało „przejąć” część urzędników i personelu wojskowego niepodległej Białorusi. Przez miesiące i kolejne lata nie wiadomo było co z obiektem zrobić. Próbowano go nawet sprzedać i wydzierżawić.
O jednej z prób „prywatyzacji” tego obiektu pisała nawet w 1992 roku gazeta „ Kommiersant”. Na terenie powstała mała firma „Vospak”, której założycielami byli Kuźmiczow, który wykładał komunizm naukowy na jednym z uniwersytetów w Mińsku, syn przewodniczącego Komitetu Wykonawczego Miasta Mińsk i inne podobne osoby. Firma ta za symboliczną kwotę, około tysięczną rzeczywistych kosztów, nabyła gigantyczną konstrukcję i cały importowany majątek. Podobno miał tu powstać magazyn jabłek. A symboliczną kwotę na zakup schronu przekazał – na bardzo korzystnych warunkach – moskiewski bank.
Jako że na terenie kompleksu 1161 znajdowały się kilometry kabli telekomunikacyjnych oraz energetycznych wójt obwodu grodnieńskiego zaproponował aby wykorzystać je do modernizacji infrastruktury telekomunikacyjnej na zarządzanym przez niego obszarze. Ten pomysł nie przypadł do gustu aktualnym włodarzom terenu. Z pewnością mieli oni inne zamiary względem majątku – w tym cennych miedzianych kabli, o które prosił wójt.
W 1993 roku do obiektu przybył konwój około 30 wojskowych ciężarówek z poleceniem pełniącego obowiązki Szefa Sztabu Generalnego Ministerstwa Obrony Białorusi Iljinowa, aby usunąć ochronę obiektu i zapewnić załadunek pozostałego mienia. Ten proceder został również zastopowany choć nie wiadomo czy wtedy również nie rozgrabiono jakiegoś cennego sprzętu. W 1993 roku zapadła ostateczna decyzja, że majątek obiektu pozostanie na Białorusi. Usunięto cały cenny majątek, a hangar wraz z konstrukcją podziemną strzegła cywilna ochrona.
Stopniowo władze lokalne rozebrały betonową drogę, która stała się niepotrzebna. Płyty, którymi była pokryty, stały się idealnie dopasowane do stropów garażowych. Potężne wyposażenie podstacji energetycznej zastąpiono prostszym sprzętem, który służy do dostarczania energii do okolicznych wiosek.
Nad względnym bezpieczeństwem opuszczonego obiektu czuwało kilku ochroniarzy, pracujących na zmiany w małej chatce niedaleko hangaru. Chociaż prawie nie było tam czego kraść. Czasami ochroniarze pozwalali ciekawskim – w tym ówczesnym eksploratorom zwiedzać opuszczone stanowisko dowodzenia.
Choć środki na bezpieczeństwo zapewniano z budżetu powiatu, tak gigantyczna podziemna konstrukcja okazała się niepotrzebna dla władz rejonu Świsłoczy. Pojawiały się głosy aby wykorzystać potencjał obiektu do celów turystycznych. W związku z kryzysem gospodarczym, pod pretekstem braku środków, pod koniec 2008 roku, w 2009 roku władze powiatu zaprzestały zapewniać ochronę obiektu.
Gdy tylko skończyły się wiosenne roztopy, miejscowi mieszkańcy rzucili na pozostawione dobra, aby zdobyć blachę ze ścian hangaru. Przyjechali z przenośnym agregatem prądotwórczym, do którego podłączyli szlifierki i wycięli arkusze wysokiej jakości blachy falistej. Złom transportowano traktorami.
Ci, którzy zniszczyli hangar, rozumowali: „Skoro niedawno usunięto zabezpieczenia, oznacza to, że państwo nie potrzebuje obiektu. Nie pozwól, aby dobro poszło na marne.” Ponadto na terenie obiektu nie było informacji kto jest właścicielem obiektu.
Ogólnie rzecz biorąc, jest to standardowa praktyka niszczenia wielu obiektów tego typu praktycznie w każdym kraju w tym w Polsce. Jak się pozbyć problematycznego obiektu? Najpierw usuwana jest ochrona. Obiekt jest intensywnie niszczony przez złomiarzy i wandali. Wtedy z reguły na zrabowanym miejscu dochodzi do wypadku – ktoś ginie lub zostaje ranny. Najczęściej są to ciekawscy nastolatkowie lub złodzieje. Następnie władze lokalne podejmują działania – „aby zapobiec wypadkom”, obiekt zostaje pospiesznie zniszczony. W kolejnych latach pojawiały się jeszcze próby zatrzymania grabieży poprzez wzmożenie patroli lokalnej milicji.
W latach 2010-2011 obiekt został ostatecznie zlikwidowany. Hangar został rozebrany. Wejścia zostały zabezpieczone betonowymi płytami, a na całości ułożono dwuteowniki przykryte blachą falistą ze zlikwidowanego hangaru. Następnie teren został wyrównany ziemią, a na niej zasadzono brzozy.
Jak można było się domyślić takie zabezpieczenie nie zakończyły prób eksploracji obiektu. Stosunkowo łatwe wejścia zostały odkopane i otwarte dość szybko i do dziś jest możliwość zwiedzenia obiektu choć straż leśna od czasu do czasu karze eksploratorów za wejście do środka.
Proces likwidacji można prześledzić na zdjęciach satelitarnych poniżej.
Na zdjęciach Aleksandera Zajcewa można zobaczyć obiekt na początku lat 2000 kiedy to nad schronem znajdował się hangar a w nim wyposażenie techniczne służące do budowy obiektu w tym suwnice, windy i inny ciężki sprzęt budowlany. Na dolnej kondygnacji widać jak napływające wody gruntowe i opadowe zamarzły odcinając permanentnie dolne, najniższe kondygnacje.
Kolejna galeria zdjęć jeszcze z czasów kiedy obiekt nie był zamknięty a nad schronem stała stalowa hala maskująca.
Poniżej można zobaczyć zdjęcia obiektu po zamknięciu i zlikwidowaniu konstrukcji naziemnych i zrównaniu terenu. Co ciekawe obiekt nie został zasypany lecz na sporej wielkości otworach w stropie ułożono blachę falistą ze zlikwidowanej konstrukcji hangaru maskującego a całość przysypano niewielką warstwą ziemi.
Galeria zdjęć z obiektu autorstwa Andriej82. Zdjęcia po zamknięciu obiektu (2017 rok). Tym samym w obiekcie zmienił się mikroklimat co poskutkowało rozmarznięciem dolnych kondygnacji.
Materiały filmowe
Unikatowy materiał filmowy z 2009 roku autorstwa Wasilija Semashko, dokumentujący obiekt tuż przed demontażem stalowego hangaru zbudowanego nad obiektem i zamknięciem wejścia do schronu. Jest to jeden z ostatnich materiałów pokazujący stan obiektu w zasadzie jakby po zaprzestaniu budowy, która rozpoczęła się w roku 1985 i nigdy nie wyszła poza niedokończony “stan surowy otwarty”. Obiekt był strzeżony z różnym skutkiem od 1991 roku do 2009.
Amatorskie nagranie dokumentujące obiekt jeszcze w okresie istnienia hali maskującej i otwartego wejścia do schronu.
Kolejny materiał filmowy z obiektu.
Poniżej jeden ze świeższych materiałów filmowych.
Podsumowanie
Ilość obiektów, które zostały wybudowane w czasach tzw. Zimnej Wojny wartych opisania jest znaczna.
W wyniku aktualnej sytuacji i wzmagającego się konfliktu między wschodem, a zachodem rośnie napięcie i mamy do czynienia z powracającą zimną wojną, która za naszą wschodnią granicą przybrała charakter gorący. Sytuacja ta ma również odzwierciedlenie w znikających artykułach zwłaszcza tych po stronie rosyjskiej, białoruskiej i w Państwach byłego bloku wschodniego. Usuwane są całe fora i strony internetowe, które niegdyś były skarbnicą wiedzy jak również dezinformacji. Znikają wpisy na wikimapii i innym stronach agregujących informacje. Na szczęście jest jeszcze Web Archive które zachowuje zindeksowane archiwalne strony.
Niegdyś otwarci na rozmowy obywatele Państw postsowieckich dziś uciekają od tematów czy to stając po stronie autokratycznej i zamordystycznej władzy czy to bojąc się o własną wolność i bezpieczeństwo.
Wprowadzone prawo karne w Federacji Rosyjskiej czy w Białorusi zakazujące rozpowszechniania informacji o obiektach strategicznych czy wojskowych powoduje strach przed więzieniem czy najlepszym wypadku dotkliwymi karami finansowymi. Te wszystkie czynniki zabierają nam możliwość poznawania historii tych innych obiektów.
Pozostają materiały, które przez lata zbieraliśmy i informacje, które niegdyś pozyskaliśmy. Efektem tych informacji jest powyższy artykuł. Artykuł który z pewnością nie jest pełnym przedstawieniem obiektu 1161, ale myślę że ukazuje ową wybitną konstrukcję ochronną w sposób maksymalnie na tą chwilę rzetelny.
Jeśli dysponujesz jakimikolwiek informacjami to zapraszamy do podzielenia się informacjami w celu zaktualizowania i rozszerzenia wiedzy ogólnej o tym niezwykłym relikcie minionych czasów. Wszelkie korekty informacji zawartych powyżej również mile widziane. Tym samym zapraszamy do komentarzy i kontaktu z nami.
Źródła:
https://www.yaplakal.com/forum2/topic1695892.html
https://web.archive.org/web/20210513225513/42.tut.by/569553
https://web.archive.org/web/20190316075502/http://evillab.org/military/kp_stran_varshavskogo_dogovora
https://nuklearnypeace.jimdo.com
https://masterok.livejournal.com/4056249.html
https://web.archive.org/web/20190118020503/http://wikimapia.org:80/27258960/ru/
http://wikimapia.org/27576250/ru/Вход-в-радиоцентр
https://urban3p.ru/object14678/gallery
https://web.archive.org/web/20130818003020/https://zalaza.net/viewtopic.php?f=71&t=12194
https://web.archive.org/web/20190131145557/http://zalaza.net/viewtopic.php?f=11&t=179
http://wikimapia.org/22351505/ru/КП-Стран-Варшавского-договора
https://web.archive.org/web/20180313144608/https://kurs.if.ua/articles/obiekt_astronavt_kolyshniy_ofitser_rozkryv_taiemnytsi_viyskovogo_obiektu_v_chornomu_lisi_pid_ivanofrankivskom_15483.html/
https://www.drive2.ru/c/488664749899252599/
https://web.archive.org/web/20170429044609/http://s13.ru/archives/173728
https://realt.onliner.by/2015/12/22/bunker-7
https://web.archive.org/web/20170429195545/http://naviny.by/rubrics/society/2012/12/20/ic_articles_116_180273
https://naviny.by/rubrics/society/2012/12/20/ic_articles_116_180273
https://azaitsev.com/avt/otherreal/kpvd.html
https://web.archive.org/web/20120502062512/http://volkovysk.by/volkovysk-news/zakoncheno-betonirovanie-shaxt-nedostroennogo-shtaba-varshavskogo-dogovora-v-svislochskom-rajone.html
https://armahema.livejournal.com/45759.html
Opracowanie: Wojciech Tonder
